Arteleku: sormen librerako atea

Joan den martxoaren 12an Arteleku bisitatzen egon ginen. Deus baino lehen, ateraldia ikaragarri gustatu zitzaidala erran nahi dut. Jakin banekien leku hori bazegoela, baina ez nekien ez zertarako erabiltzen zuten, ez nolakoa zen. Interes handia neukan ikusteko eta lanean bazterrak dexente mugitu behar izan nituen egun hori libre lortzeko. Lortu nuen eta joan nintzen Artelekura.

Sartu orduko, erabat txunditu ninduen lekuak. Begiak zabal-zabalik ireki nituen hango ateak eta ahoa zabalik deskubritu nituen txoko guztiak. Ideia ezin hobea iruditu zitzaidan euskal artistek beren sormen-lanak burutzeko. Artearen topaleku bikaina da. Musika taldeek kontzertuak eskaintzen dituzte, kamisetak egiteko aukera dago, sormen-lan libreak, erakusketak antolatu daitezke… Gainera, edozeinentzat irekia dago. Dudarik gabe, artea gustuko dutenek galdu ezin duten txokoa da.

Gainera, bisita gidari baten laguntzaz egin genuen eta bai eraikuntzaren inguruko, bai bertan egiten diren lanen inguruko azalpen aunitz eman zizkigun. Tartean, litografiaren inguruko azalpen zehatzagoa eman zigun artista alemaniar batek. Eguneko momenturik berezienetakoa izan zen. Ikaragarri gustatu zitzaidan.

Unibertsitatetik guttitan ateratzen gara kanpora eta ateraldiari 10-eko nota emanen nioke. Txapó. Gehiagotan egin beharko genituzke horrelakoak.

Bizitza geometrikoa?

Bisitaren azkeneko zatian Artelekuko liburutegian informazio bila aritu ginen. Nik aukeratu nuen gaia “eskultura” izan zen eta horri buruzko liburu andana kontsultatu nituen.

Aitortu behar dut aurreiritzi dezenterekin joan nintzela. Eskultura zerbait hagitz geometriko eta perfektu gisa hauteman dut betidanik. Halaxe erakutsi didate eskolan. Eskultura lanik politenak giza irudiaren antz handiena dutenak dira niretzat. Antzinako zibilizazioetatik hasita (Erroma, Grezia, Mesopotamia…), gaur egun arte, artistak beti saiatu dira ahalik eta artelan “errealenak” egiten. Antzinako garaietan Jainkoak, agintariak edota heroiak sortzen zituzten eskulturen bidez. Gaur-egun berriz, aunitzez irekiagoak dira irudiak, baina beti ere “errealak” izateko helburuarekin.

Nik ezagutzen ditudan eskultura ezagunenak giza-irudiekin harremana dute; Lausselen Venus ezaguna, Gizeh-ren esfingea, Miguel Angelen David, La Estatua de la Libertad… guztiak “perfekzio” antzeko bat erakutsi nahi dute (batzuk behiago, bertzeak guttiago…)

Hortaz, bizitza geometrikoa agertuko zuten liburuak topatuko nituelakoan sartu nintzen liburutegira; kultura klasikoko eskulturak, alegia.

Hala ere, sorpresa galanta hartu nuen: Artelekuko liburuak erabat desberdinak dira. Ez nuen eskulturaren historiarekin lotutako liburu bakar bat ere topatu. Guztiek sormen libreko eskulturak agertzen dituzte. Nolabait, eskultura ulertzeko bertze modu bat ematen dute.

Eskultura eskoletan eman diguten historiarekin lotutako artea baino zerbait gehiago da. Libreagoa. Kreatiboagoa. Irudimena erabiliz eskultura lan bikainak egin daitezke, errealitatearekin zerikusi zuzenik ez badute ere, jende aunitzen gustagarri izan daitezkeenak.

Azpiko irudiak dira horren adibide. Artelekuko liburuetan eskultura gisa aurkezten zituzten irudi horiek. Eta halaxe dira: eskulturak.

Honi Haur Hezkuntzan aplikatzeko jarraibide zuzena topatzen diot: eskultura polit bat edozeinek egin dezake, sekulako jenioa izan gabe. Bortz urteko haurrak ere eskultura lanak egin ditzake.

Irakaslea banintz, ariketa gisa, haur bakoitzari eskultura bat egiteko eskatuko nioke. Bakoitzak nahi duen bezalakoa. Eta hori artea dela erranen nieke. Arte hutsa. Eskultura ez da Miguel Angelek egiten duen perfekzioa bakarrik. Horiek sekulako artelanak dira. Baina hortik urrunago doa eskulturaren terminoa. Guztiok gara eskulturak egiteko eta artea sortzeko gai. Horixe ikasi nuen Artelekun.

Tabakalerako erakusketa

¿Eso qué quiere decir?

Gaur egungo eskola tradizionalak galderei erantzunak ematen dizkie. Horretarako prestatu gaituzte ttiki-ttikitatik. Ikasleak ez daki, irakasleak bai. Eta irakaslearen funtzioa ikasleari erakustea da. Sistema berriz, galdera-erantzuna. Goitik beherako sistema, dakienak ez dakienari erakustea.

Bakoitzak hausnartzea eta erantzuna bilatzea ez da zilegi. Esperimentatzen ez digute uzten. Deus gutti da librea.

Plastika horren adibiderik garbiena da. Ttiki-ttikitatik erantzunak behar ditugu. Zer da hori? “Hori borobila da”. Eta zein kolore da hori? “Berdea”. Galderak egitea azalpenak behar izatearen ondorioa da. Guztiari definizioa ematen erakutsi digute.

Umeen mundua vs Helduen mundua

Aurrez aunitzetan aipatu dudan bezala, ume bakoitzak artista handia dakar barrenean sortzen den momentutik. Haur Hezkuntzako ikasleekin erraz ikus daiteke. Marrazki librea egiteko erranda, sekulakoak egiten dituzte, bakoitzak bere erara, guztiek desberdin. Eta irakaslearen lehenbiziko galdera “zer da hori? Zer egin duzu?” izaten da. Eta ikaslea esplikatzen saiatzen da: “hau zerua da eta horkoa ekaitza”. Edo agian ez. Agian ez daki zer egin duen. Barrenetik hori atera zaio eta ez da gai hitzez azaltzeko.

Murala

Oroitzen naiz ttiki-ttikitan egin genuen mural handi batekin. Mural librea zen. Bakoitzak nahi genuena egin behar genuen eta gelako paretan jarri. Gurasoak etorri ziren eta seme-alaba bakoitzari galdetzen hasi ziren: “zein da zure zatia? Eta zer erran nahi du horrek? Zer da hori?” Oroitzen naiz ez genekiela erantzuten. “Ez dakit, ama”. Gure mundua bertze bat zen. Sentimenduena. Emozioena. Sentitu genuena egin genuen muralean. Pentsatu gabe. Baina helduen mundua bertze bat izaki, azalpen bat nahi zuten, murala ulergarri eginen zuen zerbait; berbalizazio bat. Eta gu ez ginen kapaz.

Lan-kontuak tarteko, ezin izan nuen klasekideekin Koldo Mitxelenara joan eta Tabakalerako erakusketan egondu nintzen. Horixe ikusi nuen han. Jendeak zergatiak jakin nahi ditu. Azalpenak. Sentimendu eta emozioak hitz bihurtu. Guztia logiko bilakatu.

Siliziozko ametsak: zientzia eta teknologia arte bihurtuak

Tabakalerako erakusketa zientziaren, teknologiaren eta artearen arteko disziplinartekotasunaz ari da. Arte-adierazpide berriak nabarmentzen ditu eta esparru horretako sormen alor berezi eta inpaktantea erakusten du. Esperimentazioak eta berrikuntzak ikus daitezke. Logika garbirik gabeko asmakuntzak. Erranahi anitzeko esperimentuak. Zientziaren matematikotasunetik sortutakoak izanda ere, emozioen munduari estuki lotutako adierazpenak dira.

Kontrastea ikaragarri gustatu zitzaidan. Ederra da ikustea zientziaren mundu perfektuak artearen mundu abstraktuarekin zein ezkontza polita egiten duen.

Erakusketa iluna da. Misteriotsua eta beldurgarria. Txoko batzuetan benetako izua pasatzen da. Bi lagun joan ginen erakusketa ikustera, goizez, inor ez zebilenean. Irriz sartu ginen baina momentu batzuetan aurpegia ere aldatu zitzaigun. Txoko ilunak daude Tabakalerako aretoetan. Musika makabroarekin. Hutsik. Eta erakusketaren barrenean sartuko bazina bezala da. Erakusketak zu irentsiko bazintu bezala. Sutila eta ederra.

Perfekziotik sortutako mundu abstraktua

Itxuraz, erakusketa osoak azalpen zientifikoa dauka. Obra bakoitza esperimentu teknologiko bat da.

Baina ez da horretan gelditzen. Esperimentuek emozio bat daukate, sentimendu bat. Bakoitzari zerbait desberdina iradokitzen diete. Nik emozio bat sentituko dut giza-gorputza inguratzen duen kaparazoi errobotikoarekin (azpiko argazkikoa), eta ondokoak bertze bat. Kaparazoia (robota) berdina da baina emozioak erabat desberdinak dira. Hori da erakusketak duen gauzarik politena. Librea da, hagitz irekia. Perfekziotik egindako gauzak artearen mundu abstraktuan sartzen dira.

Hainbat areto daude eta guzietan sartu zaitezke. Batean sartzeko ordea, ordua hartu behar da. Gela iluna da. Erabat iluna. Leku guttitan topatu daitekeen iluntasun osoa du. Barrenera taldeka sartzen da eta gidak azalpenak ematen ditu. Begia erabateko iluntasunera ohitzen denean, pezera handi bat pizten da, argi-erradiazio desberdinekin. Unibertsoaren erdian zaudela ematen du, hegan. Sentsazio arraroa da. Niri ikaragarri gustatu zitzaidan.

…¡pues no lo entiendo!

Momentu batean, gizon batek, iluntasunaren erdian, honakoa galdetu zuen: “pero esto qué quiere decir?” To galdera! Gidak artistaren azalpena bota zion ti-ta, buruz ikasia zuen bezala. Gizona ez zen konforme gelditu eta honakoa erantzun zion: “pues no lo entiendo!”.

Eta galdera da: zergatik ulertu behar da? Zergatik behar dugu azalpen logiko bat? Zergatik jakin nahi dugu artistak zer adierazi nahi duen bere obrarekin? Beharrezkoa da artistak obra nola, zergatik eta zertarako sortu zuen jakitea?

Zergatik ez emozioei bide eman? Zergatik ez gure buruari sentitzen utzi? Ez al dute azalpenek baino aunitzez gehiago balio gure sentimenduek? Erakusketako obra bakoitzak gure barrenean eragiten dituen emozioak ez al dira garrantzitsuagoak?

Zergatik jakin nahi zuen gizon hark zer esanahi zuen obrak? Ez al zuen deus sentitu iluntasun oso hartan argi txiki haien mugimendua ikustean? Zerbait eraginen zion, ezta? Eta orduan zer inporta dio azalpen logikoak?

Sentitzea da erantzuna, ez azalpen logikoa

Badirudi artistaren azalpena ulertzen badugu, orduan obra ulertzen dugula. Eta ondotik, gustatu eginen zaigu ala ez. Baina beti ere gure jakiteko beharra asetzen duen galderatik abiatuta. Inoiz ez sentimendu libreetatik abiatuta.

Haur Hezkuntzan erakutsi beharreko lezio handienetako bat ikasi nuen Tabakalerako erakusketan: bizitzan guztiak ez dauka azalpenik. Gauza batzuk sentitu egin behar dira. Sentitu eta punto. Alferrik da azalpen ulergarri baten bila aritzea, bidean emozioak galtzen ditugulako eta ez gara konturatzen bidea bera dela erantzuna. Ez bertzerik. Plastikan eta artean aplikatu beharreko lezioa da: ez saiatu azalpenik bilatzen, sentitzearekin nahikoa da ulertu eta gustatzeko.

Horretarako ariketa ttiki bat proposatzen dizuet: ikusi azpiko bideoa. Erakusketan grabatu nuen. Zer ikusten duzu zuk hor? Zer sentitzen duzu? Zein azalpen emanen zenioke ikusten duzunari? Seguru zure ondokoak desberdin sentitu eta azaltzen duela.

Edozeini gomendatzen diot erakusketa ikustea. Martxoaren 21era bitartean dago zabalik, asteartetik igandera goizeko 11:00tatik 14:00etara eta arratsaldeko 17:00etatik 20:00etara.

Nondik gatoz? Bideoaren lehenengo zatia

Ni ere artista nintzen

Testuak irakurrita, bideoak ikusita, eta ariketa guztiak eginda, honako ideia atera dut bideoaren lehenbiziko zatia grabatzeko: artista izatetik gatoz. Pertsona guztiok berezko dohainak ditugu, ume-umetatik dakartzagunak. Artista hutsak gara. Baina eskola-sistemaren erruz, dohain horiek ez ditugu batere garatzen. Alderantziz: gorde egiten ditugu, estereotipatutako plastika ortopediko baten mesedetan.

“Margotu borobil hau barrutik”, “jarri gometsak lerro zuzenean”, “kopiatu marrazki hau, berdin-berdina egiten saiatuz”, “zuk bai margotu duzula ongi, marratik atera gabe”, “zenbatez irudi errealagoa egin, orduan eta politagoa izango da”… horrelako esaldiekin sormena geroz eta barrenerago eramaten digute, geroz eta gehiago gordez.

Marrazki libreak konpasarekin neurtzen direnean

Haur Hezkuntzatik hasi eta D.B.Hko azkeneko mailara arte, plastika geroz eta neurtuagoa bihurtzen joaten da. Askatasuna mugatu egiten digute. Marrazki libreak konpasarekin neurtutako borobil bihurtzen dira. Irudiak errealak izan behar dute. Abstrakzioak ez du lekurik. DBHn ematen den plastikak marrazki bezainbertze letra ditu. Guztiak esplikazio bat dauka eta ikasleei esplikazio hori ematen zaie: zer den lerro zuzena, zenbat gradu dituen borobilak, nolakoak diren hiruki ekilateroak, isoszeleak eta eskalenoan… guztiari arrazoiketa objektibo bat bilatzen diogu. Deus ez da libre.

Artista galduaren bila

Funtsean, pertsonak abstrakziotik gatoz. Zentzurik gabeko lerro eta koloreetatik. Umeak beren sentimenduak adierazteko gai dira pintzel bat eta hiru akuarela kolorerekin. Beraiek momentuan sentitzen dituzten emozio guztiak marrazki batean islatu ditzakete, inongo patroiren beharrik gabe. Hori da artea. Artistak sentitzen duena, bide bat erabiliz (igual dio zein) modu batean edo bertzean adieraztea. Zer da ba artea hori ez bada?

Ni ere artista nintzen. Ikaragarri gustatzen zitzaidan akuarelekin jolastea, baina ez zidaten barreneko artista hori garatzeko aukerarik eman.

Inprobisazioa, abstrakzioa

eta emozioen momentuko adierazpena

Nire bideoaren lehenbiziko zatiak zentzurik gabeko artea erakutsiko du.

Inprobisazioa.

Abstrakzioa.

Emozioen momentuko adierazpena.

Freskotasuna.

Umeen artea agertuko dut.

Naturala.

Momentukoa.

Aurreiritzirik gabea.

Sentimenduzkoa.

Eskolaren eraginik gabekoa.

Inpultso berdinei bakoitzak esanahi desberdina ematen die eta hori izanen da zati honen helburua.

Bakoitzak nahi duena interpretatuko du artista baten momentuko adierazpenetik.

Busto batean islatuko dut hori guztia.

Busto bat eta fondo neutro bat.

Bertzerik ez.

Bustoari gauza franko gertatuko zaizkio; abstraktuak, bat-batekoak, freskoak, aurreiritzirik gabeak, sentimenduzkoak...

Hori izanen da nire artea.

Hezkuntza artistikoa eta ikus-kultura

1-Zein garaiko eragina jaso duzula uste duzu?

Zalantzarik gabe 1970eko LGE (Ley General de Educación) korronteak markatu du nire ibilbide plastikoa.

Teoria vs praktika: nire eskulanak

Aunitzetan bezala, teoria eta praktika ez datozela bat konturatu naiz. LGE marrazkia eta eskulanen kontzeptu tradizionalak gainditzeko asmoz sortutako proposamena izan zen, baina nire kasuan ez zuen hori bete. Etxalarko eskolan betiko marrazki eta eskulanetan gelditzen ginen. Adierazpen plastikoa (adierazpen kreatiboa nahiz adierazpen librea) garatzeko intentzioa zuen lege honek baina Etxalar nahiko herri galdua denez, bidean gelditu zen intentzioa.

Kontxexi andereñoak landu zuen gurekin plastikaren alorra gehien. Sekulako abilezia zuen makramea egiteko, marketeria, buztinekin irudiak, punto de cruza, irudiak hari desberdinekin, marrazkiak, jostorratza erabiltzeko eskulanak… baina ez zion inoiz ere adierazpen kreatiboari biderik ireki. Ez Kontxexik, ez bertze irakasleek ere. Argazkietan ikus daitekeen moduan, kopiatuz egiten genituen eskulanak (astoa edota aulkia dira horren adibide, modelo bat kopiatuz eginak. Astoa hemen behean, eta aulkia beherago).

1970eko LGEak marrazketaz gain, pintura eta teknika ugari barneratu zituen ikaslearen adierazpen librea eta naturala bultzatzeko, baina gure kasuan ez zuen eragin handirik izan. Hori bai, soporte ezberdinak landu genituen: collagea, texturak, buztina, kolorearen teoriak… baina sormena lantzeko aukerak ahaztuz. Pocahontasen irudietan ikusten da nola hartzen genituen moldeak, han eskaiola sartuz irudiak sortu eta pelikulan bezala margotu. (Beherago daude egin genituen Pocahontasen irudiak)

Beraz, gabezia nabaria izan dut nire ibilbide plastikoan. Sormena sekula ez dugu landu.

2.- Zer gehiago landu daiteke plastikan zure hezkuntza-historan landu ez duzuna?

Hagitz garbi daukat: sormena landu beharko genuke. Gauzak egiten erakutsi digute, baina patroiak jarriz. Horiek kopiatuaraziz. Artea zer den erakutsiz. “Hau horrela da” eta “hori horrela egiten da” erranez. Baina sekula ez digute esperimentatzen utzi.

Sormena: ikustea, interpretatzea eta sentitzea

Ume guztiek ttiki-ttikitatik daukate artista bat barrenean, artearen aitzinean manifestatzeko modu pertsonalarekin. Baina ez zaio norbanakoari bere espresatzeko modua izaten uzten. Guztiok berdinak izatera eramaten gaituzte, modelo berak proposatuz eta plastika ulertzeko modu bera eskainiz.

E. Eisnererk (2004) “El arte y la creación de la mente. El papel de las artes visuales en la transformación de la conciencia” liburuan aipatzen duen ideia bat ekarri nahiko nuke lerrootara. “La creación de un poema, una pintura, un baile o una melodía se basa en la capacidad de observar, inventar y ajustar relaciones cualitativas en un medio”, dio Eisnerrek. Horra hor gako garrantzitsua. Artea ikusten, interpretatzen eta sentitzen erakutsi beharko litzatekeela uste dut. Nik ez dut sekula jakin kalean edota naturan dagoen artea identifikatzen. Ez dut mendian artelanik ikusi. Ezta nire herriko kale eta erreka ttikietan ere. Artea museotan bakarrik dagoela erakutsi didate; Tabakaleran eta Guggenheimen.

Ez dago artea ulertzeko menurik edo errezetarik. Artea ikusten eta sentitzen jakin behar da eta hori lortzeko bakoitzaren sormena libre utzi behar da, egunerokotasunean, bizitzako gora-beheretan, emozioetan, naturan, etab. sentitutakoa, bizitutakoa, arte bihurtzeko. Igual dio medioak; antzerkia, bertsolaritza, pintura, literatura… sentitutakoa arte bihurtuz, artistak sortuko ditugu.

Ikus-entzunezko artea, gaur-gaurko artea

Fernando Hernandezen testua gaur egun ikusentzuneko kulturak duen garrantziaz ari da. Identitate sortzaile papera ematen dio kultura horri, leku guztietan egoteaz gain, pertsuasiorako duen eraginagatik.

Hausnarketa ederra da. Honakoa nabarmentzen du Hernandezek: “Se asocia a prácticas culturales (…) se vincula a las experiencias de placer (…) y se relaciona con formas de socialización”. Ikus-kulturak identifikatzeko errazak diren taldeak sortzen ditu eta erakusten duten errealitatetik aunitzez haratago doan indarra dauka.

“Explorar cómo las imágenes favorecen visiones sobre el mundo y sobre nosotros mismo”, dio autoreak. Zer ikusi nahi dugun, hori erakusten digu ikus-entzunezko arteak, komunikazioa indartuz eta kultura hurbila sortuz. Pentsatzeko aukera ematen digu, hausnartzeko, kritikatzeko. Ikusten denaz haratago, atzean zer dagoen pentsatzeko parada eskaintzen du, zergatik sortu den modu horretan, zer adierazi nahi den erakusten denarekin eta zer gordetzen denarekin.

Ikuspuntu kritikotik ulertu behar dugu ikus-entzunezko kultura. Eraikitako diskurtsoak guregan zein eragin daukan ulertu behar dugu, indar ikaragarria duen kultura izanik, pertsona kritikoak izateko. Eta kritikotasun hori arma ezin hobea izanen da kultura plastikoa garatzeko.